فتنه را در لغت، امتحان
و آزمودن معنا کردهاند.1 این واژه معمولاً درباره آن دسته از امتحاناتی به کار برده
میشود که با تلخی و سختی همراه است.2 در
«قرآن کریم»، این واژه برای همین معنا،3 بستن راه و بازگرداندن از مسیر حق،4 شرک و
کفر،5 افتادن در معاصی و نفاق،6 اشتباه گرفتن و تشخیص ندادن حق از باطل،7 گمراهی،8
کشتار و اسارت،9 تفرقه و اختلاف میان مردم10 و ... به کار رفته است.
حضرت علی(ع)، منشأ فتنهها
را چنین بیان نمودهاند:
«همانا از دو خصلت بر
شما هراسانم؛ پیروی از هوای نفس و آرزوی طولانی، امّا پیروی از هوای نفس از حق باز
میدارد و امّا آرزوی دراز، آخرت را در طاق نسیان مینهد. همانا دنیا، پشتکنان، کوچ
کرده و میرود و آخرت، کوچ کرده و به سوی ما میآید و هر کدام را فرزندانی است. پس
شما از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا نباشید؛ زیرا امروز کار هست و محاسبه
نیست و فردا محاسبه هست و کار نیست و همان فتنه ها و آشوب ها از هواپرستی آغاز میشود
و از احکام بدعت و خود پرداخته، شروع میگردد. در این احکام خود پرداخته با خدا مخالفت
میشود و مردانی در عهدهدار شدن آنها، به جای مردانی دیگر مینشینند.